Hıdırellez, Gılgamış Destanı’ndan bu yana mitoslar halinde yazılı ve sözlü edebiyat geleneğinde yer almıştır.
Hıdırellez, Türk ve Türk kültürüne ait bir gelenektir. Her yıl 5-6 Mayıs tarihlerinde kutlanır. Hıdırellez, Hızır ile İlyas peygamberlerin buluştuğu gün olarak kabul edilir. Halk inancına göre, bu günün gecesi duaların kabul olduğuna ve dileklerin gerçekleşeceğine inanılır.
Hıdırellez, baharın ve doğanın uyanışının kutlandığı bir zaman olarak da bilinir. Bu gün, doğaya verilen önemi yansıtan çeşitli ritüellerle kutlanır. Bu ritüeller arasında ateş yakma, suya çiçek bırakma, dileklerin dile getirilmesi gibi adetler yer alır. Ayrıca bazı yörelerde Hıdırellez kutlamalarında çeşitli oyunlar, şarkılar ve danslar da gerçekleştirilir.
Hıdırellez, Türk halk kültüründe önemli bir yer tutar ve genellikle coşkulu ve neşeli bir şekilde kutlanır. Bu gelenek, Türk toplumunda birlik ve beraberliği simgeler ve insanların umutlarını, dileklerini ve sevinçlerini paylaşmalarını sağlar.
Ruz-ı Hızır (Hızır Günü) olarak da adlandırılan Hıdırellez Günü, dünyada darda kalanların yardımcısı olduğu düşünülen Hızır ile denizlerin hâkimi olduğuna inanılan İlyas’ın yeryüzünde buluştukları gün olarak kabul edilir ve kutlanır. Kısacası dünyanın birçok yerinde Miladi takvime göre 6 Mayıs, Rumi takvime göre ise 23 Nisan Hıdırellez Günü olarak kutlanmaktadır. 6 Mayıs Hıdırellez Günü aynı zamanda yaz mevsiminin başlangıcı demektir. O nedenle bizde Hıdırellez Bayramı 5 Mayıs’ı 6 Mayıs’a bağlayan gece kutlanır. Hristiyanlarca bu gün, baharın ve doğanın uyanmasının ilk günü olarak kabul edilir. Ayrıca bu günü Rum Ortodokslar Aya Yorgi, Katolikler ise Aziz George günü olarak kutlarlar. Yine hatırlatmak gerekirse; Hıdırellez 2017 yılında UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miraslar Listesi’ne alınmıştır.
Kur’an-ı Kerim’de Kehf Suresi’nin 60-82 ayetlerindeki bahse konu Musa ile bir gencin kıssasında geçen (“Derken kullarımızdan bir kul buldular ki, biz ona katımızdan bir rahmet vermiş, kendisine tarafımızdan bir ilim öğretmiştik”) (3) kişinin Hızır olduğuna inanılır.
Bütün bunlara ilave olarak; Hıdırellez’de Baht Açma Törenleri (İstanbul ve çevresinde “baht açma”, Denizli ve çevresinde “bahtiyar”, Yörük ve Türkmenlerde “mantıfar”, Balıkesir ve çevresinde “dağara yüzük atma”, Edirne ve çevresinde “niyet çıkarma”, Erzurum’da “mani çekme”); Yoğurt Mayalama Geleneği (daha çok Kütahya’nın Tavşanlı ilçesine bağlı Yörük köylerinde) gibi etkinliklerin yapıldığı yerler de vardır. (5)
Gagauz Türklerinde ise Hederlez Bayramı yılın en önemli bayramlarından biri olup apayrı bir havada kutlanır ve günlerce sürer. Gagavuz halk takvimi, yaz ve kış olmak üzere iki döneme ayrılır. Yaz başındaki halk bayramı Hederlez 6 Mayıs’a denk gelir ve bu ay, Georgy gününde başlar. Kış ayı ise Dmitriy’in günü olan 8 Kasım’da başlar ve Kasım tatilinde kutlanır. Öyle ki bu iki bayram, Moldova’nın 23 Aralık 1994’te Gagavuzya’ya tanıdığı özel statü kapsamında resmî tatil olarak kabul edilmiştir.
Hayatın içinde olan her şeyin edebiyata yansıması gibi, uzun bir geçmişi ve yaygın bir kabulü olan Hıdırellez’in de güçlü bir şekilde edebiyatta var olduğunu görüyoruz. Öyle ki Hıdırellez, Gılgamış Destanı’ndan bu yana mitoslar halinde yazılı ve sözlü edebiyat geleneğinde yer almıştır. Anadolu’nun pek çok yerinde Hıdırlık denilen mesirelerin bulunması ve Hıdırellez başta olmak üzere bahar eğlencelerinin buralarda düzenlenmesi, edebiyatta Hıdırellez temasının canlı tutulmasına sebep olmuştur.
Dede Korkut’tan itibaren Ebû Müslim, Battal Gazi, Dânişmend Gazi, Sarı Saltuk, Köroğlu gibi kahramanların hayatı etrafında teşekkül eden romanlarda gerek Hızır ve İlyas’ın kişilikleri gerek Hıdırellez Günü, gerekse Hıdırlıklarda devam eden sosyal faaliyetler ve gelenekler ekseninde yer yer Hıdırellez’in de zikredildiği görülür. Klasik Türk şairleri “evvel bahar”ı andıkları zaman genellikle Hıdırellez günlerini kastetmekte ve baharı konu edinen şiirlerinde çoğunlukla bu günleri anlatmaktadırlar.
Bazı mesnevilerde de Hıdırellez ve Hıdırlık bir çevre öğesi olarak anılır. Meselâ Şeyhoğlu Sadreddin Mustafa’nın Hurşîdnâme’sinde Hurşid; uğruna ölen âşığının mezarına türbe yaptırır ve adını Hıdırellez koyup burada sık sık Ferahşâd ile buluşur. Halk şiiri geleneğinde “bâdeli âşık”ların Hızır elinden dolu içmeleri (klasik şiirde de ağzına Hızır’ın tükürdüğü kişinin güzel şiir söyleyeceği rivayeti) ve zaman zaman Hıdırlık mevkiinde saz çalıp şiir söylemeleri gelenektendir. İşin doğrusu Hıdırellez ile alâkalı zengin folklor malzemesinin bulunduğu en önemli eser Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’sidir.
Tarihi belge ve metinlerden öğreniyoruz ki Kırkçeşme Su Sistemi’nin şehre girmeden önceki son durağı olan Eğrikapı Maksemi’nde su yolunda çalışanlar için Mevlid-i Şerif okutuluyormuş ve bu davranış zamanla bir gelenek halini almış.
